Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Памерці, каб вярнуцца. Гісторыі беларусаў, якім можна прыехаць на радзіму толькі пасьля сьмерці


Крыж на магіле, стары ямогілкі ў Горадні. Ілюстрацыйнае фота
Крыж на магіле, стары ямогілкі ў Горадні. Ілюстрацыйнае фота

Праз маштабныя рэпрэсіі многія беларускія палітычныя эмігранты могуць вярнуцца дадому, толькі калі памруць. Імёны некаторых герояў гэтай публікацыі мы з прычын бясьпекі ня можам назваць, нават нягледзячы на тое, што яны ўжо не жывуць.

Васіль вярнуўся дадому ў малой урне на руках сваёй маці. Ягоная апошняя воля была спачываць у роднай зямлі. Пэнсіянэрка Аляксандра вымушана жыве ў Польшчы. Яна марыць аб пахаваньні побач з сынам у Горадні і ўжо выкупіла месца на могілках. Іншая беларуска Марына нават не разглядала варыянт пахаваць сына-ваяра на роднай беларускай зямлі, бо яму туды нельга і пасьля сьмерці.

Пасьля пратэстаў 2020 году сотні тысяч беларусаў зьехалі за мяжу. Многія ня могуць вярнуцца дадому. Там ім пагражае палітычны перасьлед. Адзіная легальная магчымасьць для іх вярнуцца на радзіму і ня сесьці ў турму — іхная ўласная сьмерць.

Старыя могілкі ў Горадні, ілюстрацыйнае фота
Старыя могілкі ў Горадні, ілюстрацыйнае фота

Усё больш беларусаў вяртаюцца дадому такім чынам — у трунах або урнах з прахам. Нават пасьля іхнай сьмерці блізкія баяцца гаварыць пра пахаваньне, бо гэта можа нашкодзіць родным, якія застаюцца ў Беларусі. Ёсьць тыя, хто і пасьля сьмерці ня можа спачыць у беларускай зямлі.

«У нас была дамова, калі хтосьці з нас памрэ»

Гарадзенец Васіль* (імя нябожчыка зьмененае дзеля бясьпекі ягоных родных. — РС) нечакана памёр летась у Польшчы. Перад гэтым у яго жыцьці былі сям’я, дзеці, шмат сяброў, стабільная праца і сваё жытло ў Горадні. У 2020 годзе — удзел у пратэстах, затрыманьне, звальненьне з працы, пагроза адабраць дзяцей і ўрэшце эміграцыя ў Польшчу.

Сям’я Васіля спадзявалася неўзабаве вярнуцца дадому.

«Першы год мы жылі тым, што ўсё зьменіцца і што, вядома, мы вернемся ў Беларусь», — кажа Васілёва жонка Ганна* (імя зьмененае дзеля бясьпекі ейных блізкіх. — РС).

Калі пачалося поўнамаштабнае ўварваньне Расеі ва Ўкраіну, яны зразумелі, што, напэўна, доўга яшчэ ня змогуць паехаць на радзіму.

«Мы заўсёды сумавалі па Горадні, па сябрах, знаёмых, якія там засталіся… Калі ты застаесься, ты далей змагаесься. Калі ты зьяжджаеш, то застаецца пачуцьцё віны, што ты ўцёк, не дарабіў нешта», — кажа суразмоўца.

Ганна ўспамінае, што, нягледзячы на досыць малады ўзрост, яны ў эміграцыі абмяркоўвалі з мужам, што рабіць на выпадак сьмерці аднаго зь іх.

«Гэта было нібы прадчуваньне. У нас была дамова. Калі хтосьці з нас памрэ, ён хацеў, каб у яго была менавіта крэмацыя і каб ён быў дома (пахаваны. — РС), я — таксама», — кажа беларуска і плача.

Час, калі памёр Васіль, жонка ад гора памятае кепска. Паміж ягонай сьмерцю і пахаваньнем прайшло каля трох тыдняў. Ганна заўважае, што самую гэтую расьцягнутасьць у часе цяжка перажываць. Бо ў Беларусі паміж сьмерцю і пахаваньнем праходзіць звычайна некалькі дзён, а тут — некалькі тыдняў.

Старыя могілкі ў Горадні, архіўнае фота
Старыя могілкі ў Горадні, архіўнае фота

Разьвітаньне складалася з польскай і беларускай часткі. Польскаю больш займалася жонка, а беларускаю — маці нябожчыка. Усяго пара дзён спатрэбілася, каб адкрыць польскую візу маці, якая жыве ў Беларусі. Бо надзвычайная нагода — сьмерць сына. Першы раз з Васілём разьвітваліся ў Польшчы. Туды ехалі сябры і зь іншых польскіх гарадоў.

«Гэта вялікі стрэс, што ты ў іншай краіне і ня можаш нармальна правесьці гэты рытуал, бо блізкіх людзей побач ня так многа. Да цябе ня могуць прыехаць блізкія сябры, людзі, зь якімі ты шмат гадоў сябраваў. Падтрымка ад беларусаў з дыяспары, якія прыйшлі, і сяброў, якія ехалі шмат кілямэтраў, вельмі важная», — прызнаецца Ганна.

Пасьля труну зь целам мужчыны адправілі на крэмацыю. Родным дазволілі назіраць праз манітор, як труна зьяжджае ў печ. Аднак маці ня вытрымала гэтага і сышла раней. Нявестка пайшла сьледам за ёй, каб не пакідаць тую адну. Кажа, дагэтуль шкадуе, што не засталася да канца з мужам у гэты момант.

Ганна адзначае, што на польскую частку пахавальнай працэдуры ў іх пайшло каля 1200 эўра. Паслуга перавозу цела урны з прахам з Польшчы ў Беларусь, якая так і называецца «груз 200», каштуе 750-1500 эўра. І цела, і прах можна перавозіць церазь мяжу толькі з адпаведнымі дакумэнтамі аб сьмерці.

«Яна невялікая, гэтая урна. Для мяне гэта дзіўна. Калі яна (маці. — РС) ехала, яна трымала на руках гэтую урну. У скрыні было ўсё запакаванае, каб нічога ня сталася. Яна ў руках… яе сына… усё жыцьцё… бацька дзяцей… цэлы сьвет на руках старой жанчыны. Усё жыцьцё засталося на гэтых руках. Дарослы чалавек, у якога былі пляны, мары, якоесьці жыцьцё, амбіцыі — проста ў маленькай урне… Мама зьяжджае з гэтай маленькай торбачкай. Я таксама мама, у мяне таксама дзеці. Я таксама разумею, калі ты нарадзіла сваё дзіця, а потым, барані Божа, везьці яго ў нейкай скрыначцы», — плача Ганна.

Урны для праху важаць ад аднаго да некалькіх кіляграмаў. Прах чалавека сярэдняга целаскладу — каля 300 грамаў.

Васіля пахавалі, паводле ягонай волі, на радзіме — побач зь дзедам і дзядзькам на Аульскіх могілках у Горадні.

«Гэта была нашая дамова, што мы будзем на роднай зямлі», — тлумачыць Ганна тое, што іншага варыянту, дзе пахаваць мужа, не разглядалі.

Старыя могілкі ў Горадні, архіўнае фота
Старыя могілкі ў Горадні, архіўнае фота

У Горадні прайшла другая частка разьвітаньня. Проста закапаць урну з прахам нельга, кажа Ганна. Гэта мае быць такі ж рытуал, як і пры традыцыйным пахаваньні. На могілках маліўся сьвятар. Прыйшлі сваякі, сябры, былыя калегі, усяго каля дваццаці чалавек. Ганна адзначае, што ў Васіля было шырокае кола камунікацыі, многія яго любілі. Яна мяркуе, што калі б не палітычныя падзеі і ня эміграцыя, то на пахаваньне мужа прыйшлі б больш людзей. Але дадае, што ўдзячная ўсім, хто прыйшоў разьвітацца і падтрымаць сям’ю.

«Для мяне было важна, што блізкія не праігнаравалі, што гэта было як належыць. А ня так, што закапалі чалавека, быццам не было яго. Важна, што людзі прыйшлі, што эміграцыя не паўплывала на тое, каб было ўсё як у людзей, што ня проста спалілі ў печцы і забыліся», — кажа яна.

Ганна ня можа паехаць у Беларусь, бо ёй там таксама пагражае турма. Яна не была на мужавай магіле. Спадзяецца, што калісьці яна зь дзецьмі зможа пакласьці кветкі на яе.

«Для дзяцей, для мяне цяжка, калі няма куды прыйсьці, няма куды прынесьці кветкі ў нейкія даты, прыкладам, у ягоны дзень народзінаў, дзень сьмерці», — празь сьлёзы кажа суразмоўца.

Яны зь дзецьмі знайшлі сымбалічнае месца, зьвязанае з іхным мужам і бацькам. Гэта «дуб вольнай Беларусі» ў польскім горадзе, дзе яны жывуць. Яго адкрываў прэзыдэнт гораду. Урачыста пераразаць стужку тады дапамагаў Васіль. Жонка і дзеці прыносяць кветкі Васілю да гэтага дуба, «бо ёсьць такая патрэба».

«Попелу ў Капцёўку на бабулін хутар трохі завезьці»

Гарадзенка Аляксандра Ханевіч пачала задумвацца пра ўласную сьмерць, толькі калі зьехала за мяжу. Ёй 73 гады. Больш за чатыры зь іх Аляксандра жыве ў Польшчы. Паміж ейнай роднай Горадняй і цяперашнім Беластокам — 80 кілямэтраў. І пагроза турмы, калі яна надумае вярнуцца. У 2020 годзе пэнсіянэрку затрымлівалі падчас пратэстаў. За мяжой яна пачала весьці відэаблог, дзе расказвае, як жыве. Ейныя сацыяльныя сеткі «экстрэмісцкімі» у Беларусі.

Аляксандра Ханевіч
Аляксандра Ханевіч

На радзіме ў Аляксандры застаўся муж, засталіся кватэра і выкупленае месца на могілках — побач з сынам. Гэта могілкі каля вёскі Аульс у Горадні, адзіныя дзейныя ў горадзе.

За жыцьцё Аляксандра пахавала траіх блізкіх, якія памерлі нечакана. Ейнага бацьку зьбіў аўтобус, калі дзяўчынцы было 8 гадоў. Першая дачка Алена абварылася кіпнем зусім малой і загінула. Сын Дзьмітры зьнянацку памёр ад праблем з сэрцам, не дажыўшы некалькі дзён да сваіх 39 гадоў. Аляксандра хоча, каб яе парэшткі спачывалі побач зь ім. Бацькі жанчыны пахаваныя таксама ў Горадні, але на іншых могілках.

Магіла малодшага сына Аляксандры Ханевіч Дзьмітрыя. Побач падрыхтаванае месца для яе
Магіла малодшага сына Аляксандры Ханевіч Дзьмітрыя. Побач падрыхтаванае месца для яе

«Я казала, як я памру, то мяне спаліць… У мяне там (у Горадні. — РС) ужо месца гатовае… Мне нават ня трэба там высокага помніка. Мне там ня трэба пліты падымаць. Кажу сыну: скажаш нашым, як зрабіць дзірачку, раскалупаць, попел той высыпаць. Потым у Капцёўку на бабулін хутар трохі завезьці. Там, дзе я жыла, трохі пасыпаць. Паставіць такі маленькі лісток А4 (каля надмагільля сына. — РС) і напісаць „і маці яго Аляксандра“. І ўсё», — расказвае плян на сваю сьмерць Аляксандра Ханевіч.

Яна хоча крэмацыі, бо думае, што так яе прах лягчэй і таньней будзе завезьці ў Беларусь, а ўжо на месцы ў сваякоў будзе менш клопатаў з пахаваньнем. Ёсьць і яшчэ аргумэнт — Аляксандра не выключае, што зь яе цела могуць зьдзекавацца службоўцы на радзіме і пасьля ейнай сьмерці.

«Я яшчэ думала, што будуць зь мяне там нежывой зьдзекавацца, дык мой попел хай хоць грызуць», — іранізуе яна.

Помнік на магіле малодшага сына суразмоўца бачыла толькі на фота, бо ўжо выехала за мяжу. Надмагільле, пад якім ляжыць сын, прызначанае і для Аляксандры. Сукенку на сьмерць яна сабе не падрыхтавала, бо «цяпер усё можна купіць».

Варыянт, каб яе пахавалі ў Беластоку, дзе жанчына жыве ўжо чатыры гады разам з старэйшым сынам, Аляксандра не разглядае. Думае, што і ў Горадні будзе каму даглядаць ейную магілу — унукам. Суразмоўца спадзяецца вярнуцца ў Беларусь яшчэ пажыць. Але прызнаецца, што надзея ўжо «50/50».

«Я хачу туды… Хачу дахаты. Я не скажу жывая, што я так ужо хачу, але хачу, каб маё цела ляжала пры маім сыну», — падсумоўвае жанчына.

«Ён зь ёю жыве ў пакоі»

Алег* (імя нябожчыка зьмененае дзеля бясьпекі ягоных блізкіх. — РС) зьехаў зь Беларусі пасьля пратэстаў 2020 году і затрыманьня. Жыў у Польшчы. Дапамагаў палітычным уцекачам. Калі ён зьехаў, то жонка зь дзецьмі не захацелі паехаць сьледам. Сям’я распалася, хоць мужчына прасіў блізкіх прыехаць да яго, расказвае знаёмая Алега. Ён марыў вярнуцца ў Беларусь, але ня мог. У эміграцыі мужчына расьпісаўся з сваёй новай знаёмай, беларускай.

Сёлета ў пачатку году Алег памёр ад няшчаснага выпадку. Тастамэнту на выпадак сваёй сьмерці ён не пакінуў.

«Не дачакаюцца», — казаў ён перад сьмерцю, бо спадзяваўся ачуняць.

Яго дагэтуль не пахавалі. Неўзабаве пасьля сьмерці было разьвітаньне з Алегам у Польшчы. На яго прыйшлі каля 20 чалавек, зь іх толькі адзін сваяк, які таксама жыве за мяжой.

«Было разьвітаньне ў касьцёле. Пасьля яго павезьлі на крэмацыю. Яна (новая жонка. — РС) забрала яго праз тры дні. І дагэтуль ён зь ёю „жыве“ ў пакоі. Яна яго ня можа перавезьці (у Беларусь. — РС), бо аўтобусы яго ня хочуць везьці, бо трэба ехаць на „чырвоны канал“ (абавязковае дэкляраваньне на мытні. — РС), а значыць, будзе доўгае афармленьне папераў», — расказвала Свабодзе суразмоўца.

Вядома, што на момант публікацыі урну з прахам Алега ўдалося прывезьці ў Беларусь — амаль праз паўгоду пасьля сьмерці. Наперадзе пахаваньне побач з магіламі ягоных продкаў. На ўсе пахавальныя працэдуры пайшло каля 5 тысяч эўра.

«Як паказаць дакумэнты, што чалавек загінуў ва Ўкраіне?»

Беларус Эдуард Лобаў ня здолеў вярнуцца на радзіму і пасьля сьмерці. Як і многія беларускія добраахвотнікі, якія ваявалі на баку Ўкраіны і загінулі.

Эдуард у юнацтве ўдзельнічаў у «Маладым фронце». Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2010 году яго асудзілі на чатыры гады калёніі, нібыта за «хуліганства». Неўзабаве пасьля вызваленьня Эдуард таемна пераехаў ва Ўкраіну. Далучыўся да добраахвотнікаў, што змагаліся супраць расейскай агрэсіі. Апошні раз ён быў у Беларусі ў 2015 годзе.

Эдуард Лобаў
Эдуард Лобаў

У студзені 2023 году Эдуард загінуў у баях ля ўкраінскага Вуглядару, прыкрываючы сабой камандзіра. Лобаву было 34 гады.

«Мы з Эдзікам ніколі не гаварылі пра сьмерць. У яго заўжды было жаданьне жыць, былі пляны. Ні ў яго, ні ў мяне нават думак такіх не было, нягледзячы на тое, што Эдзік ваяваў», — маці Эдуарда Марына Лобава тлумачыць, чаму ён не пакінуў ёй тастамэнту на выпадак сваёй сьмерці.

Марына Лобава, маці Эдуарда. Архіўнае фота
Марына Лобава, маці Эдуарда. Архіўнае фота

Эдуарда Лобава пахавалі на вайсковых могілках Павонзкі ў Варшаве. Маці тлумачыць гэта тым, што яна жыве ў Варшаве і хацела, каб сын спачываў бліжэй да яе. У Беларусі, адзначае яна, ёй не было месца, бо да іх рэгулярна прыходзілі міліцыянты, турбавалі суседзяў. Варыянт пахаваць сына ў Беларусі не разглядалі.

«Опцыі такой нават не было б. Я ведаю, колькі разоў нішчылі помнік Жызьнеўскаму. Я не хачу такога для свайго сына. Хачу, каб ён быў у бясьпецы», — тлумачыць Марына Лобава.

На думку Марыны Лобавай, пахаваць добраахвотнікаў, якія ваявалі за Ўкраіну, у Беларусі цяпер немагчыма.

«Як паказаць родным загінулых беларускіх ваяроў дакумэнты, што чалавек загінуў ва Ўкраіне? Цела або урна вязецца з дакумэнтамі», — тлумачыць суразмоўца.

Разьвітаньне з Эдуардам Лобавым у Варшаве, 11 лютага 2023 году
Разьвітаньне з Эдуардам Лобавым у Варшаве, 11 лютага 2023 году

На думку маці добраахвотніка, кожнага, хто будзе суправаджаць цела загінулага за Ўкраіну ваяра, могуць затрымаць на беларускай мяжы, нават калі гэта ня блізкі сваяк нябожчыка. Ваяваць на баку Ўкраіны — злачынства для рэжыму Лукашэнкі. Таму чалавека, які прывязе цела забітага добраахвотніка ў Беларусь, патэнцыйна могуць абвінаваціць у нібыта саўдзеле ў злачынстве.

Некаторыя сваякі загінулых добраахвотнікаў адмыслова не хаваюць іх, а трымаюць іхны прах дома і чакаюць, калі змогуць прывезьці яго ў Беларусь.

Эдуард хацеў вярнуцца ў Беларусь, кажа ягоная маці. Хацеў заняцца бізнэсам у Беларусі або ва Ўкраіне. Ён вярнуўся б на радзіму, калі б у краіне «нешта зьмянілася», мяркуе Марына. Дагэтуль ён ня мог прыехаць, бо знаходзіўся ў вышуку ў Беларусі і яго б зноў пасадзілі.

Эдуард Лобаў так і не вярнуўся на радзіму пасьля 2015 году, хоць, паводле яго, ён змагаўся за Беларусь.

«Я не за свабоду Ўкраіны ваяваць ехаў, а за свабоду Беларусі. Бо калі арда не атрымае па зубах тут, на Данбасе, яна пойдзе далей, і Беларусь, я абсалютна перакананы, будзе праглынутая, як і Крым, за пару дзён», — казаў Эдуард у 2015 годзе.

Форум

Камэнтаваць тут можна праз Disqus. Калі вы ў Беларусі, любы камэнтар можа быць падставай для перасьледу з боку ўладаў.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава
XS
SM
MD
LG